Аўтар: Алег Трусаў
Доўгі час савецкія гісторыкі запэўнівалі беларусаў, што яны ніколі раней не мелі дзяржаўнасці, і першая ў свеце беларуская дзяржава ўтварылася ў Смаленску 1 студзеня 1919 г. Праўда, пра памеры Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь, якая некалькі тыдняў існавала ў этнаграфічных межах рассялення беларусаў, стараліся не гаварыць, бо хутка абрэзалі нашу тэрыторыю больш чым на палову.
Прайшлі гады. Зараз кожны вучань ведае пра нашу першую дзяржаву - Полацкае княства, пра Вялікае Княства Літоўскае, Беларускую Народную Рэспубліку. Аднак, калі паглядзець на этнаграфічную карту Беларусі, надрукаваную ў розных рускіх, нямецкіх і іншых выданнях пачатку ХХ ст, можна заўважыць, што яна значна большая, чым усходнія межы ВКЛ. Цікава, як там апынуліся беларусы, як захаваліся аж да Першай сусветнай вайны са сваёй мовай, звычкамі, нават, строямі? І гэта ў той час, калі ўжо з XV ці з XVI ст. тут у асноўным існавалі маскоўскія ўлады, што мелі вялізарны досвед у асіміляцыі паняволеных народаў. Дзе зараз шматлікія фіна-ўгорскія і цюрскія плямёны: народы, якія трапілі адначасова з часткай беларусаў у склад Масковіі ў XIV-XVI стст?
Беларусы мацней супраціўляліся асіміляцыі, бо мелі больш высокі культурны і палітычны ўзровень, бо мелі не адну, а шмат розных дзяржаваў у розныя часы. Толькі нашчадкі крывічоў, якія ўзгадваюцца ў летапісах апошні раз у ХІІ ст, мелі ў XIV-XV ст. чатыры самастойныя дзяржавы: Вялікае Княства Літоўскае, Жамойтскае і Рускае, Вялікае Княства Смаленскае, Вялікае Княства Цвярское і Пскоўскую Рэспубліку. Гэтыя дзяржаўныя ўтварэнні хоць часам і варагавалі паміж сабой, вельмі часта выступалі разам супроць ворагаў: крыжакоў, татараў, а потым і супроць Масковіі, якая паступова набірала моц і магутнасць.
Сёння гаворка пойдзе пра самую невядомую зараз краіну крывічоў, галоўнага суперніка Масквы ў ХІІІ-XIV ст., Вялікае Княства Цвярское, на тэрыторыі якога бярэ пачатак найбуйнейшая рака Еўропы Волга, і велізарным сапфірам блішчыць возера Селігер.
Узнікла гэта краіна на землях, заселеных смаленскімі крывічамі ў ХІІІ ст. і існавала амаль да канца XV ст.
Горад Цвер узнік у ХІІ ст. і спачатку належаў Ноўгараду, а з 1209 перайшоў пад уладу Ўладзіміра-Суздальскага княства. Яго росквіт прыпадае на ХІІІ-XV стст, калі ён стаў буйным культурным і рамёсным цэнтрам. Цвярскія купцы гандлявалі з гарадамі Прыбалтыкі і Каўказа, Блізкага Ўсходу і Сярэдняй Азіі. Найбольш вядомы з іх - Афанасі Нікіцін, які ў 1466-1472 гадах стаў першым еўрапейцам, што здзейсніў вандроўку ў Індыю. Гэта быў адукаваны чалавек, валодаў арабскай, татарскай і персідскай мовай. Спачатку па Волзе ён дабраўся да г. Дзербента, потым пераехаў у Баку і Персію. З Персіі трапіў у арабскі порт Армуз, а потым па мору дабраўся да Індыі. Назад ён вяртаўся праз Персію і горад Трапезунд - порт на Чорным моры. Пераплыўшы праз Чорнае мора, высадзіўся ў Крыме ў горадзе Кафа (зараз Феадосія). Перадолеўшы доўгі шлях з Крыма, ён крыху не даехаў да дому і восенню 1472 года памёр пад Смаленскам. Шмат разоў выдаваліся яго ўспаміны -Хождение за три моря-. У 1955 годзе ў Цвяры землякі паставілі Нікіціну помнік, зроблены з бронзы і граніту.
У пачатку ХІІІ ст. Цвер - гэта цэнтр Пераяслаў-Залескага княства. Але пасля разгрому Уладзіміра-Суздальскай зямлі мангола-татарамі, атрымлівае ў 1247 незалежнасць пры князе Яраславе Яраславічы, родным браце Аляксандра Неўскага. З 1264 года ён становіцца вялікім князем Уладзімірскім. У наступным годзе ў Цвяры ўзнікае епіскапская кафедра, якую ўзначаліў былы полацкі епіскап Сімяён. Другім цвярскім епіскапам у 1289-1316 гг. быў Андрэй, сын полацкага князя Гердзеня.
Сталіца новай дзяржавы, як некалі і Полацк, не магла існаваць без каменнага сабора. І ён быў закладзены ў 1285 годзе князем Міхаілам Яраславічам, яго маці княгіняй Аксінняй і епіскапам Сімяёнам. Паколькі будаўніцтва храма ішло доўга, у яго сярэдзіне зрабілі часовую драўляную царкву, якая дзейнічала падчас будаўніцтва. Асвяціў храм у імя святога Спаса Праабражэнскага епіскап Андрэй у 1290 годзе.
Як бачым, нават назва храма была сугучна назве знакамітай Спаса-Праабражэнскай царквы, пабудаванай у ХІІ ст. Ефрасінняй Полацкай. Праз два гады храм распісалі фрэскамі і ён быў кафедральным, галоўным храмам новай краіны. Неўзабаве да яго прыбудавалі два малыя храмы (прыдзелы). У адным з іх у 1323 годзе і быў пахаваны епіскап Андрэй. У 1399 г. князь Міхаіл Аляксандравіч капітальна адрамантаваў царкву. Спаскі сабор стаў першым каменным храмам на тэрыторыі Паўночна-Усходняй Русі пасля татарскага разгрому 1238 года. Такім чынам, Цвер апярэдзіла Маскву ў галіне каменнага будаўніцтва. У XVII ст. царкву некалькі разоў перабудоўвалі, а ў 1935 годзе яна загінула. Храм быў зроблены з белага каменю і, магчыма, быў аздоблены разьбою. У 1992 годзе на месцы храма быў знойдзены кавалак белакаменнай разьбы ў выглядзе пляцёнкі.
Яшчэ адну каменную царкву пачалі будаваць цверцы ў 1323 годзе ў Фёдараўскім манастыры. Збудаваў храм у імя святога Фёдара ігумен манстыра Іван Цараградзец. Гэта таксама быў белакаменны храм, які знішчылі ў 1773 годзе. Падчас раскопак на месцы храма археолагі знайшлі шмат кавалкаў белакаменных блокаў ( у тым ліку, адзін разны) і вялікапамернай цэглы.
У XIV ст. у Цвяры на беразе Волгі стаяў яшчэ адзін храм Міхаіла Архангела. Даследчыкі лічаць, што яго збудаваў кіраўнік цвярскога войска тысяцкі Міхаіл Шатэн і потым тут хавалі цвярскіх тысяцкіх.. Аднак невядома, ці гэта быў драўляны, ці каменны будынак.
У 1369 годзе князь Міхаіл Аляксандравіч умацаваў Цвер драўляным крамлём, а ў 1372 годзе ўзвёў вакол земляны вал. Зараз культурны слой цвярскога крамля мае таўшчыню ад 4 да 5,6 см, у ім добра захоўваецца арганіка і асабліва вырабы са скуры.
Вельмі актыўна развівалася ў Цвяры выяўленчае мастацтва. Мясцовыя мастакі ў ХІІІ-XV стст. мелі ўласную жывапісную школу. Найбольш вядомыя абразы і мініяцюры да рукапісаў. Яны вылучаюцца экспрэсіяй вобразаў і лінейнасцю пісьма.
Таксама ў Цвяры вяліся і ўласныя летапісы, прычым некаторыя рукапісныя шэдэўры дайшлі да нашых дзён. Сярод іх вылучаеццы -Хроніка Георгія Амартола-.
Да буйных цвярскіх гарадоў можна аднесці Кашын, Ксняцін, Зубцоў, Старыцу (дзе здабывалі белы камень для будаўніцтва) Холм, Мікулін і Дарагабуж. На мяжы ВКЛ, Вялікага Ноўгарада, Маскоўскай дзяржавы і Цвяры стаяў горад Ржэў, дзе беларуская прысутнасць была зафіксавана яшчэ на этнаграфічных картах ХІХ-пачатку ХХ стст. Пэўны час Ржэвам адначасова валодалі і ВКЛ, і Ноўгарад, а жыхары горада сваю даніну дзялілі напалам паміж двума вышэйзгаданымі ўладальнікамі.
У XIV ст. змаганне паміж цвярскімі і маскоўскімі князямі за ярлык на вялікае уладзімірскае княжэнне ўзмацніліся. Як напісаў адзін сучасны рускі гісторык, на баку цвярскіх князёў былі правы старшынства, асабістае геройства, юрыдычныя і маральныя сродкі. На баку маскоўскіх - грошы і майстэрства прыстасавання да абставін. У гэты час Цвер наладзіла сяброўскія адносіны з ВКЛ. У 1320 годзе дачка Гедзіміна Марыя выйшла замуж за цвярскога князя Міхаіла, а неўзабаве дачка Кейстута выйшла за князя Івана Міхайлавіча. Даволі часта палкі Цвяры ваявалі разам з войскамі ВКЛ супроць крыжакоў. У змаганні з цвярскімі князямі маскоўскія ўвесь час абапіраліся на Арду і татарскія войскі. Так, маскоўскі князь Юры Міхайлавіч знішчыў у Ардзе свайго сваяка Міхаіла Цвярскога, але неўзабаве быў сам забіты ягоным сынам.
У 1327 Цвер узначаліла паўстанне супроць Арды. У горадзе быў забіты татарскі пасланнік і ягоны аддзел. Тады залатаардынскі хан даручыў маскоўскаму князю Івану Каліце пакараць цверцаў. Каліта ўзначаліў татарскае войска, знішчыў паўстанцаў і дашчэнту разрабаваў Цвярскую дзяржаву. За гэта ў 1328 г. ён атрымаў тытул Вялікага князя.
Аднак Цвер паступова адрадзілася і з дапамогай вялікага князя літоўскага Альгерда, які ў 1347 годзе другі раз ажаніўся на цвярской княжне Юльяне, працягвала змагацца з Масквою. У лістападзе 1368 г. Альгерд падтрымаў цверцаў, пайшоў на Маскву, асадзіў яе і тры дні стаяў пад сценамі горада, пакуль не атрымаў выкуп.
У 1370 г. маскоўскі князь Дзмітры зноў нападае на Цвер. Альгерд робіць другі паход на Маскву і бярэ яе ў аблогу 6 снежня 1370 г. У гэты час цвярскі князь атрымлівае ў Ардзе ярлык на валоданне Уладзімірскім княствам. У 1372 годзе войскі ВКЛ начале з Вітаўтам і Кейстутам зноў уварваліся ў Масковію, каб падтрымаць свайго хаўрусніка. У 1375 годзе маскоўскі князь Дзмітры арганізаваў своеасаблівы -крыжовы паход- на Цвер, мабілізаваўшы вайсковыя дружыны 19 удзельных князёў. Цвярскі князь Міхаіл мужна абараняўся, аблога Цвяры доўжылася 5 тыдняў, але горад не здаваўся. Тады захопнікі разбурылі і знішчылі іншыя паселішчы вакол горада. Князь Міхаіл прапанаваў памірыцца, што і было зроблена.
У 1385 годзе цвярскі князь Васіль Міхайлавіч ажаніўся на дачцэ кіеўскага князя Уладзіміра Альгердавіча і сувязі з дынастыяй Гедзімінавічаў зноў узмацніліся. Гэтаму спрыяла і тое, што сын віцебскага князя і цвярской княжны Ягайла ў 1386 годзе стаў польскім каралём. У 1430 годзе вялікі князь Вітаўт разам з маскоўскім князем Васілём Васілевічам запрасіў на сваю каранацыю і цвярскога князя Барыса Аляксандравіча. Шэсць тыдняў балявалі госці ў князя Вітаўта, але каранацыя не адбылася, бо на дарозе праз Польшчу карону скралі і Вітаўт неўзабаве памёр.
Аднак сувязі цвярскіх князёў і Гедзімінавічаў засталіся моцнымі, бо ад Альгерда цвярская княжна нарадзіла сем сыноў, сярод іх і знакамітага Ягайлу.
Найбольшы росквіт эканомікі і культуры цвярской дзяржавы прыпадае на першыя дзве трэці XV ст, калі ў Масковіі ішлі доўгія грамадзянскія войны і набегі на Цвер спыніліся.
У пачатку XV ст. цвярскі князь Іван Міхайлавіч чаканіць свае грошы. Шырокая слава ідзе пра цвярскіх гарматнікаў, лепшых на Русі. У сярэдзіне XV ст. у пісьмовых крыніцах згадваецца імя знакамітага майстра-гарматніка Мікулы Крачэтнікава.
Апошні росквіт дзяржавы адбываецца пры князі Барысе Аляксандравічы. Вядома яго асабістая зброя - рагаціна (від дзіды) з надпісам, што гэта рагаціна вялікага князя Барыса Аляксандравіча. Рукаяць яе абкладзена срэбрам і мае шмат гравіровак. Сярод іх сцэны барацьбы, палявання, гутаркі, мыцця ў лазні, пачастунку і г.д.
Аднак пры Іване ІІІ Масковія зноў узмацнілася, вызвалілася ад ардынскай залежнасці і захапіла землі Ноўгарада. Наступіла чарга і Цвяры. Спачатку тут, як у Ноўгарадзе ці Пскове альбо Разані была створана сярод баяр свая -пятая калона-, якую Масква падкупіла грашыма. Вялікі князь літоўскі Казімір, стаўшы адначасова і польскім каралём, не захацеў падтрымаць ні Ноўгарад, ні Цвер. У верасні 1485 года войскі Івана ІІІ атачылі Цвер. Праз некалькі дзён падкупленыя баяры перайшлі на бок Масквы і цвярскі князь Міхаіл Барысавіч з невялікай дружынай здолеў дабрацца да межаў ВКЛ, а яго маці, княжну Настассю ўзялі ў палон і вывезлі ў Маскву. -І так скончылася Вялікае Княства Цвярское- - сумна адзначыў летапісец у Валынскім кароткім летапісе.
Згубіўшы пасля Ноўгарада свайго апошняга надзейнага саюзніка на Усходзе, ВКЛ стала неўзабаве несці вялікія паразы ад Масковіі і ў 1513 годзе страціла Смаленск. Толькі бітва пад Оршай часова прыпыніла маскоўскую агрэсію да пачатку Лівонскай вайны.
Новы цар Масковіі Іван IV Жахлівы не забыўся пра Цвер і яе насельнікаў, тым больш, што менавіта там часта ўспаміналі былое вольнае жыццё, калі была свая ўлада шчыльна звязаная з дынастыяй Ягелонаў. У снежні 1569 г. войскі Івана Жахлівага з усіх бакоў акружылі Цвер і стаялі пяць дзён. Спачатку абрабавалі святароў, пачынаючы з епіскапа, потым гараджан. Напрыканцы зноў уварваліся ў горад і забілі мноства простых людзей, сярод іх шмат жанчын і дзяцей. Потым па загаду Івана IV прывялі палонных палачанаў і немцаў, пасеклі на кавалкі і целы пакідалі ў Волгу пад лёд. Потым разграмілі Таржок і Ноўгарад.
Прайшоў час...
У XVIII стагоддзі Цвер паступова адбудоўваецца, а з 1775 года становіцца цэнтрам губерні. І, нягледзячы на стагоддзі асіміляцыі і этнічныя чысткі Івана Жахлівага, беларуская прысутнасць у некаторых паветах Цвярской губерні застаецца і ў ХІХ ст. Паводле перапісаў, беларусамі запісалася каля 125 тысяч чалавек, якія жылі ў Ржэўскім, Зубцоўскім і Асташкаўскім паветах. Найбольш захоўвалі сваю беларускасць сяляне, што жылі на берагах рэчкі Туд, якая ўпадае ў Волгу. Яны захоўвалі мову, адпаведнае аддзенне і нават гралі на дудзе. Гэтых прыволжскіх беларусаў называлі тудаўлянамі. У 1903 годзе іх налічвалася каля 45 тысяч чалавек. Нягледзячы на сталінскія тэрор і ваенныя дзеянні, калі ў 1941 г. немцы захапілі Цвер, прыкметы беларушчыны сярод тудаўлян былі зафіксаваныя мясцовымі краязнаўцамі нават у сярэдзіне 60-х гадоў мінулага стагоддзя.
У пасляваенны час мела месца новае нарастанне беларускай прысутнасці ў Цвяры, звязаная з асаблівасцямі будаўніцтва вайскова-прамысловага комплексу СССР. У Цвяры былі размешчаны галоўныя ўстановы Войскаў Супрацьпаветранай абароны краіны: Вайсковая акадэмія СПА і галаўны навукова-даследчы інстытут СПА, а ў Менску ў 50-я гады размясцілася Менская вышэйшая інжынерная радыётэхнічная вучэльня, пазней Менская вышэйшая інжынерная зенітная ракетная вучэльня. Менскія выпускнікі, як спецыялісты, былі на галаву вышэй выпускнікоў іншых вучэльняў, таму многія з іх аказваліся ў НДІ ў Цвяры, а многія паступалі ў акадэмію. Пры гэтым частка заставалася ў акадэміі на пасадах выкладчыкаў, беларусы станавіліся начальнікамі вядучых кафедраў і аддзелаў. Большасць з іх - дактары і кандыдаты ваенных і тэхнічных навук. Само сабой у Цвяры склалася беларускае зямляцтва з элітнай часткі афіцэрства, моцнае беларускае лобі. Лідарам і душой зямляцтва быў старшы выкладчык акадэміі, кандыдат ваенных навук, палкоўнік Вікенці Чорны (родам з Клецка). Актыўныя ролі выконвалі В. Шуверткоў (Клецк), Я. Яўменчык, І. Прыступюк, Г. Казлоў, беларусы з ліку слухачоў акадэміі.
У канцы 80-х - па-чатку 90-х зямляцтва набыло ярка выражаныя нацыянальныя рысы. Адбылося гэта пасля паступлення ў 1988 годзе на завочны факультэт з высокіх пасадаў у войску Віктара Бычко (родам з Іўеўскага раёна, узнагароджаны медалём -За баявыя заслугі-, служыў у сістэме Галоўнага штаба Войск СПА, Станіслава Судніка (родам з-пад Нясвіжа, медаль -За баявыя заслугі-, служыў на буйнейшым палігоне Войск СПА), Міхаіла Ананіча (родам з Глыбокага), Міхаіла Дубовіка (родам з Узды, медаль -За баявыя заслугі-, служыў у Маскоўскай акрузе СПА-). У акадэміі загучала беларуская мова.
Былі ўстаноўлены сувязі з нацыянальнымі суполкамі ў Беларусі. У акадэмію пайшла адраджэнцкая літаратура.
Пасля распаду Савецкага Саюза на кафедрах акадэміі пачалася распрацоўка Стратэгіі будаўніцтва Узброеных Сілаў Беларусі. Група афіцэраў, у тым ліку Вікенці Чорны і Станіслаў Суднік, прыехала ў Менск, пабыла на прыёмах у С. Шушкевіча і В. Кебіча, але паразумення не знайшла. Магутны навуковы патэнцыял цэлай акадэміі аказаўся ў Беларусі не патрэбным.
Напачатку 1992 года ў Цвяры намаганнямі палкоўніка В. Чорнага, падпалкоўнікаў В. Шуверткова і С. Судніка быў адкрыты беларускі нядзельны клас на базе сярэдняй школы № 23, што на вул М. Горкага. У той час да вайскоўцаўт у Цвяры ставіліся вельмі добра і да беларусаў таксама, на мітынгах называлі не інакш, як братамі, таму ніякіх праблем арганізацыйнага плану не ўзнікла. У клас было набрана каля 15 дзяцей рознага ўзросту, якія беларускую мову амаль не чулі, але з першых урокаў яна загучала з вуснаў малых беларусаў зусім натуральна, без ніякага акцэнту. Заняткі па беларускай мове, літаратуры і беларусазнаўству вёў Станіслаў Суднік. Дзеці займаліся ахвотна і паказвалі неблагія поспехі. Падчас вучобы яны цалкам усведамлялі сябе беларусамі і гэтыя паўгода беларускага навучання аказалі сур-ёзны ўплыў на фармаванне іхняга светапогляду, на ўсведамленне сябе грамадзянамі далёкай, маладой, незалежнай дзяржавы.
Вось як склаліся лёсы некаторых вучняў гэтага беларускага класа:
Юлія Казлова з адзнакай скончыла Цвярскі дзяржаўны палітэхнічны універсітэт. На сёння яна аспірантка гэтага універсітэта;
Наталля Чорная з залатым медалём скончыла ліцэй. Тройчы перамагала на абласных алімпіядах па англійскай мове, адзін раз была 2-й на Усерасійскай алімпіядзе па англійскай мове. На сёння студэнтка Цвярскога дзяржаўнага універсітэта;
Вераніка Шуверткова з адзнакай скончыла Цвярскі дзяржаўны універсітэт;
Марына Шуверткова скончыла Цвярскі дзяржаўны універсітэт.
Нажаль праз 12 гадоў адсачыць лёсы ўсіх вучняў не так проста. Некаторыя з іх выехалі ў Беларусь, тым не менш, як бачна, беларуская прысутнасць у Цвяры захоўваецца. Беларусы знаходзяцца на генеральскіх і палкоўніцкіх пасадах у расейскім войску, вучацца і працуюць, проста жывуць у прыгожым крывіцкім горадзе Цвер.
Напрыканцы свайго аповеду пра забытую беларускую дзяржаву, хачу прывесці цытату з кнігі аднаго з сучасных расійскіх гісторыкаў, які жыве ў Краснаярску, Андрэя Буроўскага: -Там, дзе ваююць Масква і Літва, ваююць Еўропа і Азія. Невыпадкова ж мяжа гэтых частак свету з XV ст. і да гэтага часу ўпарта праводзіцца праз тэрыторыю Русі. І выбар Суздалем і Цвер-ю паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Масквой - гэта не проста выбар васала паміж двума сюзарэнамі і не проста рашэнне, у якую дзяржаву ўвайсці, паболей і памацней. Гэта выбар паміж Еўропай і Азіяй-. Дарэчы, невыпадкова еўрапейцы на сваіх картах пабач з ВКЛ на ўсходзе, на месце Масковіі змяшчалі надпіс -Вялікая Татарыя-, бо да 1480 года Масковія была часткай вялікай азіяцкай дзяржавы Залатой Арды.
Таму, каб зноў не апынуцца ў складзе новай -еўраазійскай- дзяржавы разам з Чачэніяй і Татарстанам, нам трэба добра ведаць сваю гісторыю. І зусім невыпадкова звесткі пра гісторыю і культуру Цвярской дзяржавы ў расійскіх падручніках і энцыклапедыях знайсці вельмі цяжка. Цвер і зараз засталася для Масквы Карфагенам, які абавязкова павінен быць разбураны.
Бальшавікі ў 1931 годзе нават змянілі назву гэтага старажытнага горада на Калінін, каб нічога не сведчала пра былую славу вольналюбівых цверцаў. Аднак рухнуў СССР, Цвер зноў з-явілася на геаграфічнай карце Еўропы, а мы ніколі не павінны забываць пра беларускую прысутнасць на берагах Волгі і пра тое, што Волга, якую расейцы называюць вялікай рускай ракой, пачынаецца на крывіцкай (беларускай) зямлі, як і Днепр, як і Заходняя Дзвіна.\
Артыкул: "Наша Слова" № 26 (661) 7 ЛІIПЕНЯ 2004 г.