Устанаўленне рускага дамінавання і зараджэнне беларускага руху (1863-1904)

Асноўным стрыжнем царскай палітыкі ў Беларусі пасля паўстання 1863 г. ізноў стала русіфікацыя. Цяпер яна набыла яшчэ больш небяспечны характар, бо ахапіла ўсё беларускае сялянства.

Падчас паўстання 1863 года мясцовая адміністрацыя, якую складалі пераважна апалячаная шляхта, фактычна выйшла з падначалення Пецярбурга, сабатыравала яго загады, карыстаючыся сваім становішчам, вяла сярод насельніцтвы агітацыю супраць расійскага ўрада. Таму Міхаіл Мураўёў невыпадкова прасіў цара ўсе вышэйшыя пасады ў краі, а таксама пасады, якія мелі непасрэднае стаўленне да народа, неадкладна запоўніць рускімі. Аляксандр II пагадзіўся.

Рэформы 60 – 70-х гг.

Развіццё капіталізму ў Еўропе да пачатку XIX стагоддзя прывяло да змены феадальна -абсалютысцкіх манархій і з’яўленню новых формаў дзяржаўнай улады – канстытуцыйных манархій, канстытуцыйна-парламенцкіх рэспублік. У адрозненне ад заходне-еўрапейскіх краін дзяржаўна-палітычны лад Расіі да сярэдзіны XIX ст. заставаўся на ўзроўні сярэднявечча. Тут панаваў абсалютызм і прыгоннае права.

Беларуская вёска на Прыпяці. Фота пачатку ХХ ст.

Сведчаннем адсталасці Расіі з’явілася яе параза ў крымскай вайне (1853 – 1856 гг.). Стала відавочным, што расійская прыгонніцкая сістэма прайгравае заходняй капіталістычнай. Гэта прымусіла ўрад задумацца над неабходнасцю правядзення рэформаў. Гэта неабходнасць ярка выявілася ў Беларусі. Большасць яе жыхароў (74,3%) складалі сяляне, якія падзяляліся на абшарніцкіх, дзяржаўных, царкоўных і манастырскіх. Спробы абшарнікаў прыстасавацца да запатрабаванняў рынка і павялічыць прыбытковасць гаспадарак шляхам узмацнення прыгону прывялі да заняпаду сялянскай гаспадаркі. Праблема павелічэння прыбытковасці абшарніцкіх маёнткаў не вырашалася. Усё часцей абшарнікі звяртаюцца да крэдыту і закладваюць свае маёнткі і прыгонных сялян у заклад. У 1859 г. беларускімі абшарнікамі было закладзена ў крэдытных установах каля 60% прыгонных. У мэтах павелічэння прыбытку маёнткаў, іх прыбытковасці, абшарнікі пашыралі засевак, павялічвалі паншчыну, якой у 50-я гады было ахоплена звыш 90% прыгонных. Узмацненне абшарніцкага прыгнёту вяло да росту сялянскіх хваляванняў. У 1858 – 1860 гг. яны прайшлі амаль ва ўсіх паветах Беларусі. Адзінаццаць разоў іх душылі ваеннай сілай. Каб прадухіліць сацыяльна-палітычны выбух, урад стаў на шлях рэформаў. Пачаць рэформы было вырашана з беларускіх і літоўскіх губерняў. Улічвалася, што абшарніцкія гаспадаркі Беларусі былі даволі цесна злучаны з рынкам і мелі досвед ужывання працы беззямельных сялян. Па меркаванні ўлад, абшарнікі тут былі больш падрыхтаваны да адмены прыгоннага права, чым у іншых губернях Расіі. Браўся ў разлік і той факт, што ў губернях, якія мяжуюць з Польшчай, сяляне ўжо карысталіся асабістай воляй. Абшарнікі Беларусі неаднаразова выказваліся за адмену прыгоннага права з захаваннем зямлі ў сваіх руках. У верасні 1857 г. абшарнікі Віленскай, Гарадзенскай і Ковенскай губерняў накіравалі ў Пецярбург адрасы (хадайніцтвы), у якіх выяўлялі жаданне вызваліць сялян, але без зямлі. У адказ у лістападзе быў апублікаваны рэскрыпт цара на імя Віленскага генерал-губернатара В. Назімава, у якім дазвалялася ў губернях заснаваць дваранскія камітэты і агульную камісію ў Вільні для падрыхтоўкі праектаў вызвалення сялян. У 1858 г. камітэты, створаныя ў Менскай, Віленскай і Гарадзенскай губернях, выказаліся за беззямельнае вызваленне сялян. Праекты беззямельнага вызвалення сялян урадам былі адкінуты.

19 лютага 1861 г. Аляксандр II падпісаў Маніфест і «Положения о крестьянах, вышедших из крепостной зависимости». Сяляне атрымалі, хоць не адразу, асабістую волю, іх нельга было прадаваць, дарыць. Яны атрымалі волю браць шлюб, весці судовыя справы, бесперашкодна займацца гаспадарчай дзейнасцю. У Беларусі рэформа праводзілася на аснове агульнага і двух мясцовых палажэнняў. На Віцебскую і Магілёўскую губерні распаўсюджвалася «Положение для губерний великороссийских, новороссийских и белорусских». У тых губернях, дзе панавала супольнае землекарыстанне, памеры надзелаў якія прадастаўляюцца сялянам складалі на душу мужчынскага пола: вышэйшы — ад 4 да 5,5 дзесяцін, найнізкі – 1/3 вышэйшага. Калі памер надзелу перавышаў вышэйшую норму, то абшарнік меў права «отрезать излишек» у сваю карысць (адрэзкі). Захоўвалася кругавая парука. У Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губернях, дзе не існавала сялянскай абшчыны, а было падворнае землекарыстанне, у сялянскае землекарыстанне перадавалася тая зямля, якой яны карысталіся да 1861 г. паводле інвентароў. У тым выпадку, калі ў сялян зямлі было больш, чым паказана ў інвентары, ці ў абшарніка заставалася меней 1/3 часці зручных для земляробства земляў, апошні атрымліваў права адразаць у сваю карысць 1/6 сялянскай зямлі. Павіннасці ўсталёўваліся на ўзроўні інвентарных нормаў і выконваліся індывідуальна. Сяляне атрымалі права выкупляць сваю сядзібу, а са згоды абшарніка і палявы надзел. Выкуп селянін павінен быў плаціць толькі за зямлю. Аднак кошт на яе ў Беларусі быў завышаны ў 3-4 разы. 20% сумы пры выкупе плацілі самі сяляне, а ўрад пакінутую частку, якую яны павінны былі цягам сарака дзевяці гадоў выплаціць дзяржаве. Сяляне не прынялі абвешчанай ім «волі», адмаўляліся выконваць паншчыну, самавольна секлі лясы, падпальвалі абшарніцкія маёнткі. На працягу 1861 г. адзначана 379 сялянскіх выступаў, у 125 выпадках для іх уціхамірвання выкарыстоўвалася ўзброеная сіла. Паўстанне 1863 г. вымусіла ўрад прыняць меры, якія б змякчалі сацыяльна-палітычную напружанасць. Указам 1 сакавіка 1863 г. уводзіўся абавязковы выкуп сялянамі сваіх надзелаў у Віленскай, Гарадзенскай, Менскай губернях. З 1 траўня спыняліся часова-абавязаныя адносіны, выкупныя плацяжы змяншаліся на 20%. Генерал-губернатар М. Мураўёў падпісаў загад пра надзяленне трохдзесяціннымі зямельнымі ўчасткамі тых, хто страціў зямлю ў 1846 – 1856 гг. Гэтыя меры змякчылі наступствы рэформы ў Беларусі. У 1867 г. чынш быў заменены на абавязковы выкуп зямлі для дзяржаўных сялян.

Адмена прыгоннага права спалучалася з шэрагам іншых рэформаў, якія спрыялі пераходу краіны на капіталістычны шлях развіцця. У Беларусі адны з іх не ажыццяўляліся зусім, а іншыя трансфармаваліся ў залежнасці ад палітычнага становішча. Адной з першых пачалася ваенная рэформа. Краіна была падзелена на ваенныя акругі, тэрмін службы быў скарочаны да 7-8 гадоў. У 1874 г. была ўведзена ўсеагульная вайсковая павіннасць для мужчын, дасягнуўшых 20-гадовага ўзросту. Тэрмін службы для асоб, якія мелі адукацыю, значна скарачаўся. Земская рэформа 1864 г. была распаўсюджана на тэрыторыі Беларусі толькі ў 1911 г. і закранула толькі Віцебскую, Менскую і Магілёўскую губерні. Урад асцерагаўся ўзмацнення польскага ўплыву ў земскіх выбарных органах. Гэта стала чыннікам адсутнасці земстваў у Віленскай і Гарадзенскай губернях, дзе вага каталіцкага насельніцтва была значнай. Па гэтай жа прычыне з вялікім спазненнем і істотнымі адступленнямі ад статуту праводзілася ў Беларусі і судовая рэформа. Толькі ў 1872 г. былі ўведзены міравыя суды. Міравыя суддзі тут не абіраліся, а прызначаліся з ліку абшарнікаў міністрам юстыцыі. У 1882 г. у заходніх губернях былі створаны акруговыя суды і адпаведная пракуратура. Акруговыя суды Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губерняў былі аднесены да Віленскай судовай палаты. Віцебскай губерні — да Пецярбургскай, а Магілёўскай — да Кіеўскай. У 1889 г. быў уведзены інстытут земскіх начальнікаў, якія надзяляліся правам умешвацца ва ўсе справы сельскага самакіравання і без усякіх судовых фармальнасцяў накладваць на сялян вызначаныя пакаранні. У Беларусі (толькі ў Віцебскай, Магілёўскай і Менскай губернях) закон пра земскіх начальнікаў быў уведзены толькі ў 1900 г. Школьная рэформа праводзілася ў адпаведнасці са «Положением о начальных народных училищах» і «Статутом гимназий и прогимназий» 1864 г. У аснову гэтых дакументаў быў пакладзены прынцып усесаслоўнасці адукацыі. Пашырэла сетка пачатковых школ. Сярэднюю адукацыя давалі класічныя гімназіі і рамесныя вучэльні. Аднак кантынгент навучэнцаў у сярэдняй і вышэйшай школе рэгуляваўся высокай аплатай за навучанне.

У 1875 г, г.зн. на пяць гадоў пазней, чым у рускіх губернях, у Беларусі стала праводзіцца рэформа гарадскога самакіравання. У яе аснову быў пакладзены буржуазны прынцып усесаслоўнасці выбарных органаў кіравання пры адпаведным маёмасным цэнзе. Ад выбараў у гарадскія думы цалкам адхілялася большасць насельніцтва, якая не мела неабходнага маёмаснага цэнзу: рамеснікі, працоўныя, хатняя прыслуга. Ад выбараў фактычна адхілялася габрэйскае насельніцтва, якое складала ў Беларусі вялікую частку гарадскога насельніцтва.

Буржуазныя рэформы 60 – 70-х гг. у Беларусі праводзіліся з вызначанымі абмежаваннямі, у адрозненне ад Цэнтральнай Расіі. Гэта выявілася першым чынам у вобласці землеўладання і землекарыстанні, што было накіравана пераважна супраць каталікоў, габрэяў і замежных падданых. Па законе 5 сакавіка 1864 г. «лицам польского происхождения» і габрэям у заходніх і паўднёва-заходніх губернях было забаронена купляць казённыя і прыватныя зямельныя ўладанні, што былі прададзеныя за даўгі. Ім не дазвалялася таксама набываць, прымаць у заклад, кіраванне, арэнду зямлі, набытыя на палёгкавых умовах. Яны не мелі правы карыстацца палёгкамі і пазыкамі. Паводле закона ад 10 ліпеня 1864 г. габрэі «черты оседлости» наогул былі пазбаўлены права набываць землі. Законам ад 10 снежня 1865 г. «лицам польского происхождения» таксама забаранялася атрымліваць ва ўласнасць маёнткі. У траўні 1882 г. урад забараніў габрэям сяліцца па-за гарадамі Беларусі за выключэннем Магілёўскай губерні, што прывяло да штучнага засяроджвання яго ў гарадах і мястэчках. Гэта спрыяла аграрнаму перанасяленню ў вёсках.

У выніку правядзення рэформаў адкрылася дарога да замены прыгонніцкіх вытворчых адносін капіталістычнымі.

Подписаться
Уведомить о
guest
0 Comments
Межтекстовые Отзывы
Посмотреть все комментарии