Турма-замак
Пабудаваны ў пачатку ХІХ стагоддзя астрог у адрозненне ад многіх будынкаў на ўсім працягу свайго існавання выкарыстоўваўся толькі па прамым прызначэнні. Неабходнасць пабудовы новай турмы ў Мінску было выклікана і тым, што стары будынак Мінскага астрога, які знаходзіўя на тым месцы, дзе цяпер размешчана 3-я гарадская бальніца, прыйшоў у пагрозліва аварыйны стан.
Той астрог быў драўляным з флігелем, акружаны частаколам і па прычыне драхласці будынка не мог забяспечваць надзейнай аховы сядзельцаў. Мінскі губернатар Вікенцій Гецэвіч ў 1821 годзе звярнуўся да міністра ўнутраных спраў Расіі з прадстаўленнем аб пабудове новага, каменнага астрога. Будаўнічы камітэт ацаніў працы ў 239.283 рублі 20 капеек асігнацыямі. Права на будаўніцтва атрымаў памешчык Рудольф Пішчала. Ён узяўся пабудаваць каменны замак з агароджай і жалезным дахам за 226 850 рублёў 50 капеек асігнацыямі або 64.814 рублёў срэбрам.
Месца для новай турмы было абрана на той момант падыходнае. Раманоўскі пагорак, сягоння размешчаны ў самым што ні на ёсць цэнтры, у пачатку пазамінулага стагоддзя знаходзіўся на ўскраіне Мінска. Праект замка быў замоўлены губернскаму архітэктару Казіміру Хрышчановічу.
Яго адрознівала любоў да гістарычных формаў: у Менску ёсць яшчэ адзін вядомы будынак – былы ваенны шпіталь на вуліцы Фрунзе, створаны таксама менавіта як шпіталь у вобразе палаца ў стылі кацярынінскага класіцызму. Праект гэтага будынка быў ухвалены асабіста расійскім імператарам Мікалаем I. Пабудова каменнага замка завяршылася ў 1824 годзе, а вясной 1825 ён быў уведзены ў строй. Без праблем, праўда, не абышлося. Перш, чым засяляць арыштантаў, мінскі паліцмейстар вырашыў асвяціць будынак. Але аказалася, што турэмная царква пабудавана алтаром на захад. Прыйшлося абысціся без чароўнага блаславення. Ці то па прычыне адсутнасці чароўнай ласкі, ці то таму, што будаўнікі дрэнна працавалі, ужо ў 1826 годзе замак запатрабаваў рамонту на паўтары тысячы рублёў – немалая па тых часах сума.
Вось як новую турму апісвалі «Менскія губернскія ведамасці» за 1869: «Пабудаваны ў 1825 годзе і цяпер існуючы замак прыгожы будынак за горадам у канцы шырокай вядучай да яго вуліцы, якія называюць цяпер турэмнае (былая Саборная); ён трохпавярховы з 4 па краях вежамі, занятымі лесвіцамі, цяпер тымі, што засталіся без ужывання; стаіць пасярод чыстага двара, дзе прагульваюцца арыштанты, акружанага каменнай сцяною, якая заканчвалася да боку турэмных вуліцы жалезнымі варотамі, над якімі уладкованы каменны двухпавярховы смотрительский дом; уверсе якога змяшчаецца наглядчык; ўнізе падзеленыя праходам ў замак 2 аддзялення; у левым кантора замка і асобная пакой з падвойнымі кратамі для спаткання старонніх асоб з арыштантамі, а з правага боку аддзяленне для ваеннага варты з пакоем для дзяжурнага афіцэра. Перад замкам з левага боку быў калодзеж 14 саж. глыбінёю, а цяпер па абодвум бакам пасаджаны дрэвы ў выглядзе сквера ».
Змест арыштантаў у тыя часы адрознівалася ад таго, як гэта выглядае зараз. Вязні Пішчалаўскага замка самі для сябе рыхтавалі ежу і пяклі хлеб. Грошы на прадукты яны часткова атрымлівалі са сродкаў казначэйства, а часткова – зараблялі самі, пляту вяроўкі і мацюкі, працуючы на ??папраўцы гарадскіх мастоў і сыходзе за могілкамі. Частка грошай магла выдавацца на рукі, каб арыштанты самі маглі купіць на іх ежу. Акрамя таго, зняволеным было дазволена разводзіць гародніну на гародах каля замка.
Жыць у турме было цяжка. Некаторыя арыштанты хадзілі ў рыззё, якога ледзь хапала, каб прыкрыць галізну. Квітнелі скурныя хваробы. У асобных камерах ўтрымліваліся толькі самыя цяжкія хворыя, іншыя былі вымушаныя знаходзіцца разам са здаровымі. Толькі пасля 1832 года, у замку была ўладкованая турэмная бальніца на 30 месцаў і аптэка.
Знакамітыя вязні
За ўсю гісторыю турма бачыла нямала вядомых асоб. Першымі вязнямі астрога сталі польскія паўстанцы, арыштаваныя за ўдзел у паўстанні 1831 года. Тады царскія турэмшчыкі абышліся з вязнямі даволі гуманна, падаўшы кожнаму арыштанту асобную камеру і штодзённае гарачае харчаванне.
Пасля падаўлення паўстання Кастуся Каліноўскага ў 1863 годзе Пішчалаўскі замак ужо быў забіты арыштаванымі мяцежнікамі да адмовы. Камер не хапала, і паўстанцаў размяшчалі проста ў двары. Сярод вязняў быў вядомы беларускі пісьменнік Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (тэрмін адсідкі: 1864-1865 гг.) І яго дачка Каміла, асуджаныя за распаўсюджванне рэвалюцыйных улётак і актыўную падтрымку паўстання. Дарэчы, менавіта ў турэмных сценах у пісьменніка нарадзіўся задума галоўнага свайго твора – рамана «Пінская шляхта». Акрамя гэтага ў Пішчалаўскім замку двойчы сядзеў Карусь Каганец (1905-1906 гг. І 1910-1911 гг.). У 1906 г. на браме турмы быў павешаны рэвалюцыянер-тэрарыст Іван Пулихов, рабіў замах на мінскага губернатара Паўла Курлова. Тры гады (з 1908 па 1911 гг.) За ўдзел у з’ездзе настаўнікаў правёў у гэтай турме будучы класік беларускай літаратуры Якуб Колас. Менавіта тут ім быў задуманы найвялікшы шэдэўр беларускай літаратуры – паэма «Новая зямля».
У мінскай турме знаходзіўся пад следствам будучы заснавальнік незалежнай Польшчы Юзэф Пілсудскі. Менавіта адсюль ён быў адпраўлены ў далёкую сібірскую ссылку. Камеры Пішчалаўскага замка часта станавіліся часовым жыллём і для іншага вядомага паляка – Фелікса Дзяржынскага. У Мінску ён не арыштоўваўся, але па меншай меры чатыры разы праходзіў з этапам праз гэтую турму, накіроўваючыся ў ссылку, а затым на катаргу.
Падчас Першай Сусветнай вайны турэмны замак сур’ёзна не пацярпеў і дастаўся органам ВЧК-ГПУ ў поўнай цэласці і захаванасці. Менавіта сюды першапачаткова даставілі знакамітага тэрарыста і эсэра Барыса Савінкова, арыштаванага падчас нелегальнага пераходу савецка-польскай мяжы ў раёне Заслаўя пад Мінскам. Гэта быў фінал знакамітай аперацыі «Трэст”, у ходзе якой бальшавікам атрымалася прывабіць аднаго з галоўных сваіх супернікаў на савецкую тэрыторыю і арыштаваць. Пазней яго пераправілі ў Ляфортаўскі турму, дзе Савинков загінуў пры загадкавых абставінах.
Дарэчы, пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі вуліцу Серпухаўская, на якой знаходзіўся Пішчалаўскі замак, перайменавалі ў гонар Майсея Валадарскага. Неўзабаве ў турмы з’явілася новая неафіцыйная назва – «Валадарка».
© “Историческая правда”
