12-10 тыс. гадоў таму завяршыўся ледніковы перыяд, а з ім і палеаліт. Наступіла эра мезаліту, якая доўжылася да V-IV тысячагоддзяў да н.э. Клімат, раслінны і жывёльны свет патроху набывалі падобны да сучаснага аблічча. Тундра саступае сваё месца глухім лясам. Складваецца падобнае да сёняшняга занальнае размеркаванне расліннасці. Ужо на працягу апошняга валдайскага абляднення выміраюць такія тыповыя для верхнепалеалітычнага фауністычнага комплексу жывёлы, як мамант, шарсцісты насарог, пячорны леў, гіганцкі алень і інш. Холадалюбівыя жывёлы адыходзяць на поўнач следам за ледніком. У лясах з’яўляюцца новыя віды жывёл: высакародны алень, лось, зубр, буры мядзведзь, дзік, бабёр. Раней не вядомыя ўмовы, у якіх апынуўся чалавек, прымусілі яго памяняць свой побыт. Выміранне буйных жывёл, былых асноўным прадметам палявання і галоўнай крыніцай папаўнення мясных запасаў, запатрабавала фарміравання новых спосабаў палявання і пошукаў новай зброі, якое было б дастаткова дзейсным пры паляванні на другога зьвера, асабліва дробнага. 
Быў вынайдзены лук. Значэнне яго цяжка пераацаніць. Аж да з’яўлення агнястрэльнай зброі лук заставаўся асноўнай зброяй паляўнічага і воіна. З гэтага часу чалавек мог паляваць фактычна на ўсіх жывёл і птушак ужо дробнымі групамі і нават у адзіночку. Паляванне індывідуалізуецца. Выкарыстоўваючы багаты вопыт папярэдніх пакаленняў паляўнічых, вынаходзячы і паляпшаючы новыя прыёмы, чалавек хутка прыстасаваўся да ляснога палявання. Драўляныя дрэўкі стрэл абсталёўваліся каменнымі і касцянымі наканечнікамі, вырабленымі з сценак трубчастых костак. У працэсе фарміравання рэчышчаў рэк, у пасляледавіковы перыяд, на тэрыторыі Беларусі сфармавалася процьма заток і старыц. Ад індывідуальных спосабаў рыбалоўства з дапамогай астрогі і гарпуна людзі патроху пераключаліся да калектыўных. Ужо ў эру мезаліту, відавочна, з’яўляюцца лодкі-чаўны. Да мезаліту адносіцца ўзнікненне рыбалоўнага кручка. З заканчэннем ледавіковага перыяду, безумоўна, пашырыліся магчымасці для фарміравання збіральніцтва, якое стала характэрнай складовай часткай самых старажытных прысвойваючых формаў гаспадаркі. Лясы мелі шмат ягад, пладоў дзікарослых дрэў, арэхаў, грыбоў і г.д. Зрэшты магчымасці рэканструяваць па археалагічных дадзеных розныя віды збіральніцтва досыць абмежаваныя. Рэшткі прадуктаў, здабытых збіральніцтвам, захоўваюцца ў рэдкіх выпадках. Гэтыя віды гаспадаркі амаль не маюць спецыялізаваных прылад, па якіх можна было б меркаваць пра іх. Прымаючы пад увагу, што і ў пазнейшыя гістарычныя эпохі збіральніцтва складала пэўныя старонкі ў сістэме хатніх заняткаў людзей, належыць не толькі меркаваць існаванне яго ў старажытны перыяд, але і адводзіць яму вялікую ролю ў параўнанні з яго роляй у далейшы час.
На пачатку мезаліту тэрыірыю Беларусі засялялі плямёны грэнскай і свідэрскай культуры, якія жылі тут яшчэ з часоў канца палеаліту, а таксама з захаду адбываецца пранікненне плямён каморніцкай культуры, з якой звязываюць паходжанне ў другой палове мезаліту кудлаеўскай культуры. Праз усю эпоху мезалтіту праходзіць развіццё Нёманскай мезалітычнай культуры, поўнач Беларусі засяляюць групы насельніцтва кундскай культуры. У познім мезаліце на захадзе Беларусі з’яўляюцца носбіты яніславіцкай культуры, басеін верхняга Дняпра займаюць плямёны сожскай культуры. На сёняшні час на тэрыторыі Беларусі знойдзена больш за 120 паселішчаў эпохі мезаліту1.
Сыход ледніка прывёў да з’яўлення новых шырокіх незаселеных тэрыторый, і адметнай рысай новага перыяду стала інтэнсіўнае асвойванне чалавекам гэтых вызваліўшыхся зямель. Рухаючыся нешматлікімі групамі, людзі дасягнулі берагоў Балтыкі і Ледавітага акіяна. Менавіта ў мезаліце была заселеная асноўная тэрыторыя Беларусі. Дынамічны лад жыцця адбіўся на характары мезалітычных стаянак. Яны не занадта вялікія і, маюць нязначны культурны пласт, слаба насычаны знаходкамі. Вандроўнаму ладу жыцця адпавядалі і мезалітычныя жылішчы, якія прадстаўлялі з сябе лёгкія пабудовы тыпу буданоў з адкрытымі агменямі ўнутры. Крэмневыя прылады мезаліту адрозніваюцца сваім мікралітоідным выглядам, т. е. малымі памерамі. Значная частка іх выраблена з тонкіх, вузенькіх пласцінак. Многія мікраліты звязаныя з абсталяваннем кідальнай зброі, т. е. выкарыстоўваліся ў якасці наканечнікаў стрэл. На працягу ўсёй мезалітычныя эры ішлі ўзмоцненыя пошукі новых, больш бездакорных формаў наканечнікаў. Акрамя гэтага, мікраліты служылі ўкладышамі складовых гармат. На тэрыторыі Беларусі зарэгістравана каля 70 мезалітычных стаянак. Па падліках В.Ф.Ісаенка, усё насельніцтва Беларусі ў той час магло складаць толькі некалькі сотняў чалавек. У асобных рэгіёнах мезалітычныя знаходкі сустракаюцца ў сярэднім праз кожныя 12 км. Гэта не азначае, зрэшты, што ўсе яны сінхронныя. У кожны асобны момант функцыянаваўшых стаянак было непараўнальна менш той агульнай колькасці паселішчаў, якое засталося ад мезаліту.
