Прававая сістэма ВКЛ сфарміравалася на падставе мясцовага звычаёвага права, прававых актаў дзяржаўных і судовых органаў. У ВКЛ з 2-й паловы XIII ст., побач са звычаёвым правам, утвараецца і пісьмовае права, зафіксаванае ў дакументах-граматах (прывілеях). Спачатку складваліся дагаворы вялікага князя з баярствам з асобных земляў (Полацкай, Смаленскай і інш.), якія гарантавалі захаванне “старыны”, а таксама ўстаўныя граматы і гаспадарскія лісты да пэўных асоб.
З канца XIV ст. вялікія князі выдалі шэраг прывілеяў групам феадалаў паводле лакальнага прынцыпу.
У XV ст. галоўнае значэнне ў прававой сістэме мелі ўжо заканадаўчыя акты: агульнадзяржаўныя (агульназемскія) прывілеі, абласныя (зямельныя) прывілеі, граматы гарадам, валасцям, дзяржаўным асобам. Перадумовай развіцця агульнадзяржаўнага (агульназемскага) права ў ВКЛ з’явілася новае разуменне права, якое найбольш выяўляецца ў пачатку XVI ст. Яно адпавядала палітычным і сацыяльна-эканамічным зменам у грамадстве, якія патрабавалі ад права больш павышанай агульнай ролі рэгулятара ўскладненных адносін і мелі галоўнай мэтай наданне ўсеагульнасці прымянення прававых нормаў на ўсёй тэрыторыі дзяржавы. Пераходная эпоха ад звычаёвага права да агульнага дзяржаўнага кадыфікаванага закона (на працягу XIV – першай паловы XVI ст.) суправаджалася істотнымі зменамі ў праве (у яго сутнасці, прынцыпах, зместу) і рэзкім адыходам ад сярэднявечнага стэрэатыпу права, якое не адводзіла закону важнай ролі. У гэты час існуе партыкулярная сістэма права, якая грунтуецца на прынцыпу: мясцовае права перавышае і нават адмяняе агульнае. З аналіза пісаных нарматыўных актаў гэтага перыяду вынікае, што далей пэўнага (адносна сістэмнага) выкладання нормаў звычаёвага права вярхоўная ўлада спачатку не ішла.
Першыя даследчыкі права адзначанага перыяду ўказваюць на прававы звычай як на галоўную і фактычна адзіную крыніцу права ў дастатутавы перыяд. Гэта звязвалася ў першую чаргу з уяўленнем аб адсутнасці ў ВКЛ асаблівай кадыфікацыйнай дзейнасці ў галіне заканадаўства да з’яўлення Судзебніка Казіміра 1468 г. Дастатутнае заканадаўства ўвогуле не мела мэты выключыць звычаёвае права з выкарыстання ў якасці крыніцы заканадаўства, бо яно было вызвана да жыцця прыватнымі выпадкамі і мела часцей за ўсё часовы характар. Прыкладам гэтаму служаць такія нарматыўныя акты як Устава аб маёнтках дзяржаўных злачынцаў 1509 г., грамата караля аб уладзе і правах гетмана ў перыяд пахода з войскам 1507 г., закон аб спакушэнні ва іудзейства 1540 г. і інш.
У дастатутны перыяд праву ВКЛ былі ўласцівы ў асноўным такія пісаныя формы як «жалаваныя» граматы або прывілеі. Прычым агульназемскія прывілеі не былі ў поўным сэнсе сістэматызаванымі актамі, аднак, калі глядзець на іх увогуле і адносіцца да іх як да заканамернага этапу ў развіцці заканадаўства, можна заўважыць, што яны ўяўлялі сабой пэўныя тэндэнцыі да сістэматызацыі права.
Першым агульназемскім прывілеем ВКЛ, выдадзеным Ягайлам у Вільні, быў прывілей 1387 г., якім зацвярджаліся правы баяр, якія прынялі і прымалі хрышчэнне паводле каталіцкага абраду. Такое ж значэнне меў Гарадзельскі прывілей 1413 г. Прывілей 1432 г. і прывілей 1434 г. ураўнавалі саслоўныя, маёмасныя і асабістыя правы літоўскіх, беларускіх і украінскіх феадалаў як каталіцкага, так і праваслаўнага веравызнання. Агульнадзяржаўным прывілеем быў і выдадзены ў Вільні Казіміраў прывілей 1447 г., які замацаваў шырокія правы баяр ВКЛ і перадаваў баярам права судзіць сваіх падданых; баяры станавіліся адзінымі суддзямі ў сваіх маёнтках. Сяляне баярскіх маёнткаў вызваляліся амаль ад усіх дзяржаўных натуральных і грашовых павіннасцяў на карысць уладальніка. Вялікі князь абвяшчаў, што зямлю і пасады ў дзяржаве будуць мець толькі народзінцы Вялікага Княства Літоўскага. Баярства атрымала права вольнага выезду за мяжу. Агульназемскім прывілеем быў і Аляксандраў прывілей 1492 г., якім значна пашыралася ўлада паноў-рады. Такое ж значэнне меў і прывілей 1506 г. Разам з канстытуцыйнымі, адміністрацыйнымі, крымінальнымі і працэсуальнымі нормамі там знайшлі месца нормы грамадзянскага і сямейнага права. Напрыклад, праблемы шлюбу знайшлі там адлюстраванне ў аспекце замацавання прынцыпу свабоды на шлюб, што знайшло выражэнне ў дазволе жанчынам свабодна выходзіць замуж без умяшання вярхоўнай улады (прывілеі 1387, 1413, 1447 гг.).
Несумненна, агульназемскія прывілеі грунтаваліся на пэўных элементах сістэмнасці ў выкладанні прававога матэрыялу. Як адзначаюць даследчыкі (Ясінскі М.Н., Якубоўскі І.В., а з сучасных гісторыкаў – Юхо І.А), першымі спробамі ў гэтым накірунку былі агульназемскія прывілеі 1447 і 1492 гг., а таксама прывілей 1506 г., які хоць і не ўнёс шмат новага заканадаўчага матэрыялу, але абагуліў папярэдні і выклаў яго больш паслядоўна, выкарыстоўваючы ўжо лепш распрацаваную юрыдычную тэрміналогію. Прычым прывілеі ХVІ ст. былі больш дасканала распрацаванымі і іх палажэнні без асаблівых змен пазней увайшлі ў статутнае заканадаўства (прывілеі Жыгімонта І 1529 г., Жыгімонта-Аўгуста 1547, 1551 гг. і інш.). Апошні прывілей І.Я.Якубоўскі ацэньвае як завяршаючы першы асноўны перыяд развіцця льгот і вольнасцей шляхты. Сапраўды, у цэлым перыяд прывілеяў гэтага тыпу да сярэдзіны ХVІ ст. скончыўся. Аднак, гэты перыяд быў далёка не аднародным і яго можна падзяліць на некалькі этапаў, першы з якіх скончыўся, як адзначае І.А.Юхо, выданнем прывілеяў 1492 і 1506 гг.. Увогуле т.зв.прывілейны перыяд развіцця заканадаўства ВКЛ быў дастаткова складаным, аднак заканамерным этапам у прававым развіцці дзяржавы. Менавіта агульназемскія прывілеі ўяўлялі сабой важнейшыя пісаныя крыніцы права дастатутнага перыяду1.
Аднак у сістэме крыніц права феадальнай Беларусі займаюць ці не асноўнае месца абласныя граматы, бо яны больш чым агульназемскія змяшчалі нормы прыватнага матэрыяльнага і працэсуальнага права. З іх аналізу вынікае, што яны амаль што не давалі новых правоў асобным землям дзяржавы (часцей за ўсё былым удзельным княствам), а пацвярджалі існуючае самабытнае звычаёвае права, у тым ліку адметныя мясцовыя звычаі, маёмасныя і асабістыя правы жыхароў гэтых зямель. Абласныя граматы мелі галоўнай мэтай абарону інтарэсаў людзей пэўнай мясцовасці (зямлі), асабліва пры калізіях паміж вярхоўнай і мясцовай уладамі і перш за ўсё ў галіне падаткаабкладання і суда. Па сутнасці, яны былі мясцовымі законамі, у якіх утрымліваліся нормы звычаёвага права, хоць ужо дастаткова і перапрацаванага. Толькі на першы погляд нормы права (а гэта ў асноўным былі нормы канстытуцыйнага, грамадзянскага, сямейнага і працэсуальнага права), выкладаліся без усялякай сістэмы. Несумненна, пэўная сістэма прысутнічала, тым больш, што ў тэксце грамат быў змешчаны не меншы, чым у агульназемскіх прывілеях, а часцей больш значны прававы матэрыял. Так, значныя грамадзянска-прававыя праваадносіны, у тым ліку і сямейна-маёмасныя, рэгламентаваліся ў Полацкіх граматах 1511 г., 1547 г. і інш., шэрагу Віцебскіх грамат ХVІ ст., Смаленскай грамаце 1505 г. і г.д. Там жа утрымліваліся нормы канстытуцыйнага, адміністрацыйнага, крымінальнага права. Такім чынам, замацоўваючы важныя прававыя інстытуты (феадальнай уласнасці, спадчыны, апекі, злачынства і пакарання і інш.), абласныя граматы стваралі прававыя падставы для фарміравання адзінага агульнадзяржаўнага заканадаўства.
Важным крокам было аб’яднанне крымінальнага, адміністрацыйнага і працэсуальнага права ў Судзебніку Казіміра 1468 г., які вучоныя лічаць першым кодэксам крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права. У аснову Судзебніка, які стаў першай спробай усталявання аднолькавага прававога рэгулявання ў сферы злачынства і пакарання, было пакладзена мясцовае звычаёвае права старажытных беларускіх дзяржаў і судовая практыка. Гэты Статут складаўся з 25 артыкулаў і адлюстроўваў тагачасны стан беларускага права. Асаблівае яго значэнне ў імкненні заканадаўцы стварыць адзіны крымінальны закон для ўсёй дзяржавы, выпрацаваць аднолькавую юрыдычную тэрміналогію і прававыя дэфініцыі. Статут Казіміра бараніў прыватную ўласнасць, замацоўваў прыгонную залежнасць сялянаў, прадугледжваў абавязковае выкананне судовых пастановаў, уводзіў прынцып індывідуальнай адказнасці. Статут устанавіў адзіныя для ўсяго Вялікага Княства віды пакаранняў за злачынствы супроць прыватнай уласнасці, абмежаваў пераслед жонкі і дзяцей за злачынныя дзеянні мужа і бацькі. Упершыню ўводзілася паняцце проціпраўнага дзеяння – «із права выступав», «на права сягнуў».. Гэты збор законаў умацаваў адзінства краіны і істотна паўплываў на наступныя Статуты Вялікага Княства. Аб значэнні яго, як агульнадзяржаўнага закона, сведчыць той факт, што Судзебнік быў зацверджаны вялікім князем на агульнадзяржаўным сойме 29 лютага 1468 г. пасля папярэдняга абмеркавання з князямі, панамі-радамі і «іншымі федаламі». Менавіта Судзебнік 1468 г. паклаў пачатак новаму этапу ў развіцці прававой тэорыі, у тым ліку і новых прынцыпаў права, якія стрымліваліся характэрнай для таго часу партыкулярнай сістэмай права.
У перыяд цэнтралізацыі дзяржавы заканамерна адбываецца працэс уніфікацыі права, у ходзе якога не толькі перапрацоўваецца звычаёвае права, але актыўна абагульняецца ўласная судова-адміністрацыйная практыка, а таксама вывучаецца еўрапейскі прававы вопыт. У ВКЛ добра былі вядомы ўсе накірункі развіцця прававой навукі ўсёй Еўропы. Многія дзяржаўныя дзеячы і навукоўцы праходзілі навучанне ў еўрапейскіх універсістэтах, што стварала тэарэтычныя перадумовы для ажыццяўлення сістэматызацыі заканадаўства. Прынцыпы і агульныя тэндэнцыі фарміравання новай прававой сістэмы праходзілі ў рэчышчы агульнаеўрапейскага прававога працэсу. Гэтаму садзейнічала агульнасць еўрапейскай філасофскай і палітыка-прававой думкі, агульнасць рэлігійнай, палітычнай і юрыдычнай мовы, якою была латынь, а таксама пэўная аднастайнасць у падрыхтоўцы кваліфікаваных юрыдычных кадраў праз заходнееўрапейскія ўніверсітэты. Аднак, нягледзячы на ўсе прадпасылкі, перайсці да сістэматызаванага, агульнага для ўсёй дзяржавы заканадаўства было досыць складаным для любой сярэдневечнай дзяржавы і таму ў прававых сістэмах таго часу выкарыстоўвалася запазычанне. Навука і практыка таго часу ўжывала такі метад, калі ў выпадку прабелаў у мясцовым праве ўводзіліся замежныя прававыя нормы і інстытуты. Менавіта аб гэтым піша Ю.Бардах: «Кадыфікацыя не абмяжоўвалася спісваннем звычаёвага права, перапрацаванага судовай практыкай, але закладвала яго сістэматызацыю шляхам увядзення новых элементаў, якія адлюстроўвалі інтарэсы «станаў» пануючага класа, або найбольш уплывовых груп насельніцтва. Кадыфікацыя звязана з развіццём навукі права, з павелічэннем яе ўплыву на права і судовую практыку, асабліва гэта тычыцца дасканалай сістэмы рымскага права».
У ХVІ ст. навуковы сістэмны падыход да фарміравання прыватнага заканадаўства забяспечыў утварэнне мноства інстытутаў прыватнага права. Кадыфікацыя закнадаўства ў прыватнай яго частцы праходзіла пад асаблівай увагай навукі і практыкі таго часу. Вучоныя адзначаюць, што ў еўрапейскай юрыспрудэнцыі пачатку ХVІ ст. мела месца наступная класіфікацыя фармальных крыніц права: асноўныя (дактрыны, мясцовыя законы) і дапаможныя (або субсідыярныя) у выглядзе іншых сістэм права, а таксама звычаю. Агульная структура крыніц права была наступнай: дактрына, прынцыпы, закон, судовая практыка, звычай. Дактрына і судовая практыка выкарыстоўваліся як сродак прымянення закону ў канцы ХV – пачатку ХVІ стст. Пазней прыярытэт ідэі пазітыўнага права і закона надае яму, як крыніцы права, большае значэнне. Развітае права павінна быць само па сабе сістэмным, таму прабелы ў рэгуляванні павінны запаўняцца субсідыярнымі крыніцамі, якімі з’яўляліся на той час рымская сістэма права (прызнаная навукай як агульная), кананічнае, царкоўнае, магдэбургскае, а з сярэдзіны ХVІ ст. тэарэтычна звычаёвая.
Усё гэта, а таксама актыўная заканадаўчая дзейнасць дзяржавы ў ХV – першай палове ХVІ ст., прыняцце значнай колькасці агульназемскіх, абласных, валасных, а таксама гарадскіх грамат на самакіраванне (гарады ў працэсе цэнтралізацыі дзяржавы спрабавалі вызначыць сваё месца ў дзяржаве, вызваліцца ад жорсткага падпарадкавання мясцовай уладзе) стварала падставы для прывядзення ў сістэму заканадаўства ВКЛ. Вынікам назапашанага тэарэтычнага і практычнага вопыту ў ВКЛ стала прыняцце першага сістэматызаванага прававога акта ў ВКЛ. Статут 1529 г. змясціў шмат новых прававых нормаў канстытуцыйнага, адміністрацыйнага, грамадзянскага, шлюбна-сямейнага, апякунскага, крымінальнага, працэсуальнага і іншых галін права. У ім назіраецца нарастаючая тэндэнцыя ўсеагульнасці права, а таксама тэндэнцыя перавагі пісанага права. Ён дзейнічаў на ўсёй тэрыторыі дзяржавы як самы галоўны закон, а ў выпадку адсутнасці пэўнай прававой нормы прадугледжваў магчымасць, як выключэнне з агульнага правіла, карыстання звычаёвай прававой нормай. Вучоныя лічаць, што Статут 1529 г. грунтаваўся ў асноўным на звычаёвым праве, хаця выкарыстоўваў уласны і замежны заканатворчы вопыт. Так, у ім знаходзяць некаторыя раманістычныя элементы (адносна распараджэння феадаламі часткай землеўладанняў, парадка складавання завяшчанняў, апякунскага права і інш.).
Складальнікі Статута вырашылі ўпершыню шэраг складаных тэарэтычных задач, у тым ліку адну з галоўных – выпрацавалі сістэму і структуру размяшчэння прававых нормаў у залежнасці ад іх зместу, важнасці і інш. У Статут былі ўключаны тыповыя і абагуленыя нормы права, часцей за ўсё дадзеныя ў новай і больш дакладнай рэдакцыі. Заканадаўца пры гэтым не прытрымліваўся класічнай рымскай сістэмы права, а выпрацаваў уласную, у аснову якой паклаў новыя прынцыпы: суверэннасць дзяржавы (насуперак сярэдневяковаму касмапалітызму), адзінства права, прыярытэт пісанага права і інш. Нягледзячы на тое, што Статут замацоўваў феадальны правапарадак і перш за ўсё абараняў пануючы клас, у ім абвяшчалася, што ўсе жыхары дзяржавы, як убогія так і багатыя, павінны судзіцца па статутавых нормах.
Прыняцце Статута 1529 г. вызначыла мяжу паміж партыкулярным сярэднявечным правам і новым сістэматызаваным і ўніфікаваным заканадаўствам. Пасля ўвядзення яго ў дзеянне суддзі, якія раней спасылаліся на звычай, выносяць ужо судовыя рашэнні «водлуг обычая права и Статута земского», «яко в статуте господарском описуеть», а пры неўрэгуляванасці праваадносін суддзі звярталіся «за навукай» да гаспадара, або часам і да мясцовай улады (у асноўным да віленскага і трокскага ваяводаў)2.
Падводзячы вынікі, можна перш за ўсё адзначыць, што права Беларусі развівалася на працягу стагоддзяў пад уздзеяннем разнастайных прававых крыніц, аднак аснову яго складала звычаёвае права старажытных беларускіх дзяржаў. У прывілейны перыяд развіцця права Вялікага княства Літоўскага – дзяржавы, палітыка-эканамічным цэнтрам якоў былі беларускія землі, на падставе развіцця звычаёвага права выяўляюцца агульныя тэндэнцыі фарміравання новай прававой сістэмы. У ХVI ст. лагічным завяршэннем папярэдняга этапу прававога развіцця стала распрацоўка першага сістэматызаванага зводу законаў – Статута 1529 г., пры падрыхтоўцы якога заканадаўца не абмяжоўваўся спісваннем звычаёвага права, перапрацаванага судовай практыкай, але ўводзіў новыя прававыя элементы на падставе уласных меркаванняў адносна важнасці і парадку размяшчэння прававога матэрыялу, тым самым закладваючы асновы ўласнай сістэмы права. У другой палове ХVI ст. гэтая тэндэнцыя працягваецца, права станавіцца больш развітым і сістэмным, выпрацоўваюцца на падставе самых прагрэсіўных прававых прынцыпаў больш дакладныя падставы сістэматызацыі. Выкарыстоўваючы ў той ці іншай ступені разнастайныя прававыя крыніцы, як асноўныя, так і дапаможныя, заканадаўца ў ХVI ст., у кантэксце агульных тэндэнцый еўрапейскага прававога працэсу, распрацоўваў новае сістэматызаванае заканадаўства на падставе фарміравання ўласнай прававой дактрыны.
